Jaap van Dam
“Crisis” als constant aanwezige
De wereld is in zekere zin te beschouwen als een keten van crises: denk bijvoorbeeld terug aan de afgelopen 100 jaar: eerste wereldoorlog, jaren dertig, tweede wereldoorlog, koude oorlog, oliecrisis, dot.com crisis, kredietcrisis, eurocrisis. Ondanks al deze crises is de mondiale welvaart hoger dan ooit. “Crisis” is dus een constant aanwezige factor in het leven van iedereen. Enigszins gechargeerd: een crisis een kans is om zaken structureel te verbeteren: “Never waste a good crisis”.
Volgen crises elkaar in een steeds sneller tempo op? Dat lijkt in ieder geval wel zo sinds de eeuwwisseling. Het is daarmee nog niet een voorspelling van de toekomst. De kredietcrisis en de eurocrisis zijn tot op zekere hoogte uitingen van dezelfde onderliggende oorzaken, namelijk een onhoudbare kredietcreatie op basis van een doorgeschoten liberalisatie van financiële markten en overoptimisme over economische groei in de afgelopen decennia. Het opruimen van de scherven kost vervolgens tijd en zal nog een aantal jaren druk leggen op de wereldwijde economische groei. Echter, als de oorzaken van deze crises goed worden aangepakt kan dit ook weer een lange periode van meer stabiliteit opleveren. Er is dus geen reden om te geloven dat crises in de toekomst structureel vaker zullen optreden dan in het verleden.
Onderstaand zet ik een aantal aandachtspunten op een rij voor het denken over crises en het analyseren van zaken die u vooral niet wilt meemaken.
(1) Brede kijk op een crisis. Het is hierbij nuttig om breder te kijken dan alleen maar naar markten of economieën. Wat helpt is te denken in termen van “DESTEP”: Demografie, Economie, Sociale Factoren, Technologie, Ecologie/environment, (Geo)Politiek. Al deze factoren hebben het in zich om crises te veroorzaken. Langs vergelijkbare lijnen analyseert het nuttige jaarlijkse Global Risks Report van het World Economic Forum.
(2) Prioritering: kans maal impact. Vervolgens is het nuttig om te praten en te denken in termen van kans maal verwachte impact van een crisis. Hoe groter de kans dat de crisis zich voordoet binnen een bepaalde horizon (bijvoorbeeld 3 jaar) en hoe groter de verwachte impact op het pensioenfonds, hoe meer aandacht deze potentiële crisis vraagt. Het is vrijwel onmogelijk om meer dan een handvol potentiële crises te analyseren en te monitoren.
(3) Vermijden van gedragsvalkuilen. De mensheid – ook u en ik - kent een aantal serieuze gedragsvalkuilen. We zijn geneigd ons op de vorige crisis te concentreren; we overschatten ons vermogen om te voorspellen. Bovendien lijden we aan tunnelvisie. Wanneer we bewust zijn van deze gedragsvalkuilen kan men stappen ondernemen om ze te verkleinen. Maar ze uitschakelen is onmogelijk. Daarom is het belangrijk om regelmatig met een frisse blik naar de wereld te kijken. Het eerder genoemde Global Risks Report is hiervoor een nuttig instrument.
(4) Besmettelijk of niet? Over het algemeen wordt een crisis pas echt een crisis als hij besmettelijk is. Het besmettingsgevaar is dus belangrijk. Hoe erg ook, de aardbeving en daaropvolgende problemen met de kerncentrales in Fukushima waren te klein en lokaal om verder dan op de Japanse economie een forse impact te hebben. De subprime-crisis kon uitgroeien tot de kredietcrisis omdat er sprake was van “tight coupling” alles hing met alles samen in de financiële sector. Dus er hoefde maar één dominosteen om te vallen en de hele keten viel om. Veel van wat regelgevers en toezichthouders op dit moment doen is erop gericht om dit besmettingsgevaar in de toekomst sterk te verkleinen. Het is dus nuttig om na te denken over de relaties tussen mogelijke crises.
(5) Verwacht of onverwacht? Het helpt om te bedenken in hoeverre de crisis verwacht of onverwacht is. Een breed verwachte crisis is vaak vooraf verdisconteerd in de financiële markten. In die zin is het veel nuttiger te focussen op “onverwachte” crises. De paradox is hier dat u slimmer moet zijn dan anderen om beter te weten wat er op u afkomt. Dat is niet eenvoudig. Wat hierbij kan helpen is om bijvoorbeeld jaarlijks te tijd te nemen om een “radarscherm” te ontwikkelen en te bespreken waarop potentiële crises op een horizon van 3 tot 5 jaar zichtbaar worden. Dit is een horizon die veel langer is dan de meeste participanten in financiële markten hanteren.
(6) Van analyse naar handelen. Een goede analyse maken van potentiële crises is één ding, het ondernemen van actie is een heel ander. Dat is moeilijk en vergt discipline. Wat hierbij helpt is om bij het analyseren van een potentiële crisis die nog ver weg in de tijd ligt, van te voren te bepalen wat de actie zal zijn als er een bepaalde drempel wordt overschreden. Bijvoorbeeld: als het Amerikaanse begrotingstekort groter dan x% wordt, dan gaan we uit Amerikaanse obligaties etc. Door vervolgens een strikte monitoring aan te brengen dwingt u zichzelf om op basis van vooraf bepaalde argumenten te handelen. Dit geeft discipline en rationaliteit aan het proces.
Te citeren als:
Jaap van Dam, 2012, "Hoe gaan crises zich ontwikkelen? Advies over de aanpak", in Koedijk en Slager (red.), 2012, "Crisisplan voor pensioenfondsen: Het grotere plan achter het crisisplan", crisisplan.blogspot.com.
